نسبت دانشگاه ها و مفهوم آینده زدایی؛
رضا نقدبیشی، عضو هیات علمی دانشگاه و مدیرکل دفتر پژوهش، فناوری و دانش بنیان هیات موسس
نقل مطلب با ذکر منبع بلامانع است.
مقدمه
یکی از مفاهیم نوظهور در حوزه مطالعات آینده، مفهوم آینده زدایی[1] است. این اصطلاح به معنای کاهش شتاب و تعویق در پیشرفت و توسعه‌ی آینده است. به‌طور خاص، این اصطلاح به معنای خودداری از پیش‌بینی و شکل‌دهی به آینده و به دلیل ناامیدی از آن و ترس از تغییراتی است که ممکن است در آینده رخ دهند، استفاده می‌شود. در تعریفی دیگر مفهوم آینده زدایی یا “ضد آینده‌سازی” به فرآیندی گفته می‌شود که در آن جهت‌گیری و تمرکز از سوی افراد و جوامع از سمت آینده به سمت حال و گذشته تغییر می‌کند. به عبارت دیگر، آینده زدایی به معنای انحراف از آینده‌نگری و تمرکز بر زندگی در حال حاضر و تأمل در تجربیات گذشته است. این مفهوم معمولاً در زمینه‌های مختلفی مانند فلسفه، محیط‌زیست، سیاست، اقتصاد و فرهنگ مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد.
در واقع، آینده زدایی به نوعی مقابل آینده گرایی[2] است و به بی‌اعتمادی و ترس از آینده برای دنیایی بهتر و پیشرفته‌تر بازمی‌گردد. این مفهوم در دنیای امروز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، زیرا بسیاری از مشکلات جهانی مانند تغییرات اقلیمی، کاهش تنوع زیستی، فقر، بی‌عدالتی‌های اجتماعی و … نیاز به رهبرانی دارند که با اتکا به آینده، رویاهای پیشرفت و توسعه را در سیاستگذاری و تصمیم‌گیری‌هایشان مورد استفاده قرار دهند.
از طرف دیگر بررسی نسبت و مفهوم آموزش عالی با آینده زدایی می تواند به عنوان یکی از عوامل اساسی در باز تعریف نقش دانشگاه ها و ایفای رسالت آن ها باشد. از طریق آینده زدایی می توان در اهداف و سیاست های موجود تشکیک کرد و بر اساس آن در چرخه سیاستگذاری بازنگری و بازاندیشی ایجاد نمود. دانشگاه های ایران نیز به عنوان یکی از ارکان اساسی آموزش عالی کشور می تواند در نقشی پیش دستانه، سیاست گذاری ها و تصمیم گیری های خود را از طریق آینده زدایی پیش ببرد.
تجارب و سوابق
آینده زدایی به عنوان یک مفهوم نوظهور هنوز در دانشگاه‌های کمتری بررسی شده است، اما در سال‌های اخیر، برخی دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی به این موضوع توجه کرده‌اند و در این حوزه تحقیقاتی و آموزشی انجام داده‌اند.
دانشگاه کالیفرنیا، دانشگاه ساسکس[3] در انگلستان، دانشگاه ادینبورگ[4] در اسکاتلند، و دانشگاه تامسون ریورز[5] در کانادا، از جمله دانشگاه‌هایی هستند که به بررسی مفهوم آینده زدایی و تأثیرات آن بر جوامع پرداخته‌اند. علاوه بر این، برخی دانشگاه‌های دیگر همچون دانشگاه هاروارد در آمریکا و دانشگاه لندن در انگلستان، برنامه‌هایی در زمینه آموزش و پژوهش در حوزه آینده زدایی دارند.
همچنین مطالعاتی در علوم مختلف به آینده زدایی پرداخته اند. از آن جمله مطالعاتی در اقتصاد[6]، محیط زیست[7]، اقلیم[8] و [9]، طراحی[10]، فرهنگ[11]، اجتماع[12] و [13] و [14] پرداخته اند.
با توجه به اینکه آینده زدایی به معنای تعدیل در آینده ی ممکن است، به عنوان یک موضوع تحقیقاتی و مورد بررسی در دانشگاه‌ها قابل توجه است، اما به دلیل نوپا بودن مفهوم، هنوز دانشگاهی نیست که تمرکز کامل خود را بر روی آن قرار داده باشد.
در هر صورت، در زمینه آینده زدایی می‌توان به صورت عمومی از دانشکده‌های مختلفی چون فلسفه، مطالعات زمان، مطالعات محیطی، علوم اجتماعی، اقتصاد، مهندسی صنایع و سیستم‌ها و هنر و طراحی یاد کرد که به صورت جزئی می توانند به این موضوع بپردازند.
بعضی از دانشگاه‌هایی[15] که به طور کلی به موضوعات مربوط به آینده زدایی توجه کرده اند عبارتند از:
- دانشگاه لوند در سوئد با برنامه مطالعات پایداری پیشرفته؛
- دانشگاه بریستول در انگلستان با تاسیس مرکز پژوهشی برای فهم بهتر چگونگی تغییرات زیست محیطی و اقتصادی؛
- دانشگاه دلفت در هلند با تمرکز بر توسعه شهرهای هوشمند و پایدار؛
- دانشگاه ایلینوی در شیکاگو با برنامه مطالعات پیشرفته در حوزه ارتباطات و تکنولوژی؛ و
- دانشگاه اکسفورد در انگلستان با تاسیس مرکز تحقیقاتی برای بررسی چگونگی تغییرات زیست محیطی و اجتماعی و تاثیرات آنها بر تصمیم‌گیری‌های سیاسی و اقتصادی.
مبانی نظری
نسبت آموزش عالی با آینده زدایی
آینده زدایی به معنای کاهش تاثیرات آینده بر حال حاضر است و آموزش عالی می‌تواند ابزاری برای افزایش آگاهی و فهم طیف گسترده ای از افراد و سازمان ها از جمله دانشجویان، اساتید، پژوهشگران، صاحبنظران، صاحبان صنایع و … در مورد چالش‌هایی که در پیش روی جامعه قرار دارد باشد.
به صورت ویژه، با توجه به این که آینده زدایی یکی از چالش‌های بزرگ جهان در زمینه محیط زیست و تغییرات اقلیمی است، آموزش عالی می‌تواند دانشجویان را با مفاهیم اصلی محیط زیست و تغییرات اقلیمی آشنا کند و به آنها ابزارهای لازم برای کاهش تاثیرات آینده در اختیار بگذارد.
همچنین، آموزش عالی می‌تواند به دانشجویان کمک کند تا مهارت‌هایی از جمله اندیشیدن پویا، رفع تضادها و تعامل با تنوع را یاد بگیرند. این مهارت‌ها ابزاری برای دفاع از محیط زیست و کاهش تاثیرات آینده است. بنابراین، آموزش عالی می‌تواند به عنوان یک ابزار قدرتمند برای کمک به کاهش تاثیرات آینده در زمینه‌های مختلف از جمله محیط زیست و تغییرات اقلیمی عمل کند.
اگر چه آموزش عالی و آینده زدایی دو مفهوم متفاوت هستند، اما می‌توان به دو رویکردی نگاه کرد که این دو مفهوم را به هم وصل می‌کند.
اولین رویکرد، این است که آموزش عالی در قالب مباحثی مانند توسعه پایدار، حفاظت از محیط زیست، کاهش اثرات منفی توسعه اقتصادی و توسعه اجتماعی می‌تواند به عنوان یکی از ابزارهایی باشد که آینده زدایی را ارتقا می‌دهد. در این رویکرد، آموزش عالی به عنوان یک فرایند پایدار و مستمر در ارتقای آینده زدایی نقش مهمی دارد و با توجه به نیازهای مختلف جامعه، می‌تواند بهبود وضعیت آینده را تضمین کند.
دومین رویکرد، این است که آموزش عالی به عنوان یک فرایند آموزشی و تحقیقاتی، به دانشجویان کمک می‌کند تا با مسائل آینده زدایی آشنا شوند و راهکارهایی برای کاهش تاثیرات منفی آنها پیدا کنند. این موضوع می‌تواند به عنوان یک فرصت برای توسعه دانش و پژوهش ها در این حوزه در دانشگاه‌ها، شناخته شود.
بنابراین، آموزش عالی و آینده زدایی ، هر یک در حوزه خودشان مهم هستند و بهبود آینده جامعه ما به واسطه تلاش مشترک این دو مفهوم، میسر خواهد شد.
نقش آینده زدایی در آمادگی برای تحولات
سرعت تحولات در دنیای پیش رو فوق العاده سریع و چشمگیر است. بر این اسا آمادگی نظام های مختلف به ویژه در آموزش عالی برای نحوه مواجهه با فواید یا خطرات امر آینده پژوهی ضروری است. در واقع آینده زدایی ابزاری برای اعلام هشدار در خصوص خطرات این حرکت سریع به سمت آینده است. براین اساس در حوزه های مختلف می توان ملاحظاتی در این خصوص در نظر گرفت. همچنین توصیه هایی برای ایفای نقش دانشگاه ها در این خصوص ارائه شده اند.
- تحولات فناوری: رشد کاربرد هوش مصنوعی به دلیل قدرت بیشتر پردازش و افزایش توانایی ماشین‌ها در یادگیری و تحلیل داده‌ها رخ داده است. به همین دلیل، برخی از وظایف مختلفی که انسان ها بر عهده دارند به آهستگی دچار تغییر نقش شده و نهایتا به صورت کامل در اختیار هوش مصنوعی قرار می گیرد. به صورت نمونه اقدامات پژوهشی که قبلاً توسط انسان‌ها انجام می‌شد، می‌تواند توسط کامپیوتر انجام شود و این باعث کاهش تعداد شغل‌های پژوهشی می‌گردد.
توصیه راهبردی:
دانشگاه ها در جهت دهی به میزان و حدود به کارگیری هوش مصنوعی باید روشنگری لازم را صورت دهند. آموزش این حدود و نهادینه سازی جایگاه انسان می تواند در کنترل فعالیت های این حوزه نقش قابل توجهی داشته باشد. همچنین دانشگاه ها می توانند پژوهش لازم را در خصوص القای کارکرد هوش مصنوعی تنها به عنوان یکی از دستیاران انسان در امور جاری و روزمره تا امور فناورانه پیشرفته صورت دهند و از طریق انتقال این اندیشه به پژوهشگران از خطرات احتمالی آینده[16] جلوگیری کنند.
- تحولات اقتصادی: با جایگزینی رمزارزها در فرآیند های اقتصادی همراه با تصمیمات برای حذف ذلار از معاملات جهانی، جایگزینی انرژی های تجدیدپذیر و حذف تدریجی سوخت های فسیلی از چرخه اصلی اقتصاد جهانی به نظر می رسد تعریف اقتصاد و مبادلات اقتصادی دچار تحولات قابل توجهی خواهد شد که می تواند مانند سایر تحولات اقتصادی گذشته از قبیل رکودهای مالی، ورشکستگی بانک ها و سایر تبعات آن، باعث زیان های مختلف در سطح جوامع به ویژه جوامع آسیب پذیر گردد.
توصیه راهبردی:
نقش دانشگاه ها در این حوزه می تواند به اعلام هشدار، ابداع رویه های جدید در کنترل بازارهای مالی برای دولت ها و همچنین آگاه سازی ساختارهای حاکمیتی از تحولات از طریق برگزاری کنگره های مختلف جهانی باشد.
- تحولات اجتماعی – فرهنگی: تغییر نیازهای جامعه، به عنوان مثال تغییر سلیقه مردم همچنین تغییر فعالیت های انسانی که منجر به افزایش گازهای گلخانه ای، بالا رفتن مصرف انرژی، افزایش تولید زباله و افزایش آلودگی هوا شده است از عوامل اصلی در ایجاد تغییرات در آینده هستند. همچنین حرکت نرم و تدریجی جهان به سمت تک فرهنگی و تک زبانی نیز از جمله تغییرات اساسی هستند که می تواند در از بین بردن زبان ها و فرهنگ های محلی، منطقه ای و ملی نقش ویژه ای داشته باشد.
توصیه راهبردی:
دانشگاه ها به عنوان نهاد اجتماعی اثرگذار می توانند برای جلوگیری از خطرات تحولات اجتماعی – فرهنگی در آینده از طریق آموزش، پژوهش و حضور موثر اجتماعی به شناخت بهتر فرهنگ‌های مختلف، افزایش توانایی‌های فردی و اجتماعی، تقویت ارزش‌های فرهنگی و تربیتی و پیش‌بینی و مدیریت تغییرات کمک نمایند.
[1] Defuturing
[2] Futurism
[3] University of Sussex
[4] University of Edinburgh
[5] Thompson Rivers University
[6] Jackson, T. (2016). Prosperity without growth: Foundations for the economy of tomorrow. Routledge.
[7] Hickel, J. (2020). Less is more: How degrowth will save the world. Random House.
[8] Latour, B. (2020). Down to earth: Politics in the new climatic regime. Polity Press.
[9] Szerszynski, B. (2020). Climate futures: Re-imagining global climate justice. Zed Books.
[10] Fry, T. (2020). Defuturing : A New Design Philosophy. Bloomsbury Visual Arts.
[11] Wissen, M. (2020). Defuturing: Reclaiming the radical imagination. Soundings: A Journal of Politics and Culture, 74(74), 6-21.
[12] Rothe, D. (2019). What is degrowth? From an activist slogan to a social movement. Environmental Values, 28(2), 139-160.
[13] Demaria, F., Schneider, F., Sekulova, F., & Martinez-Alier, J. (2013). What is degrowth? From an activist slogan to a social movement. Environmental Values, 22(2), 191-215.
[14] Spangenberg, J. H. (2019). Sustainability transitions and the challenge of changing cultures. Sustainability Science, 14(6), 1639-1648.
[15] لازم به ذکر است که فهرست دانشگاه‌هایی که در حوزه آینده زدایی فعالیت می‌کنند، ممکن است به دلیل نوظهور بودن این مفهوم، ناقص باشد و دانشگاه‌های دیگری هم در حال بررسی و تحقیق در این حوزه باشند.
[16] به عنوان نمونه نگاه کنید به نظرات Geoffrey Hinton پدر هوش مصنوعی در سال 2023
نقل مطلب با ذکر منبع بلامانع است.
دیدگاه شما